რატომ დაიშალა სსრკ ეკონომიკურად

20 -ის დიდი ნაწილისთვის^ე საუკუნე, საბჭოთა კავშირი შეერთებული შტატების კონკურენტი იყო პოლიტიკური, სამხედრო და ეკონომიკური სიძლიერით. ხოლო ცენტრალური სარდლობის ეკონომიკა საბჭოთა კავშირი დიამეტრალურად ეწინააღმდეგებოდა ბაზარს ლიბერალიზმი დასავლეთის ქვეყნების, სწრაფმა ეკონომიკურმა განვითარებამ, რომელიც საბჭოთა კავშირმა გამოაქვეყნა საუკუნის შუა ათწლეულებში, მათი სისტემა გამოაჩინა სიცოცხლისუნარიან ეკონომიკურ ალტერნატივად.

მას შემდეგ რაც ზრდა შემცირდა და დაიწყო სხვადასხვა რეფორმები სტაგნაციის ეკონომიკის აღორძინების მიზნით, საბჭოთა კავშირი საბოლოოდ დაინგრა და დასავლეთის ალტერნატივის დაპირებასთან ერთად კაპიტალიზმი. იქ, სადაც ცენტრალიზებულმა ეკონომიკურმა დაგეგმარებამ ხელი შეუწყო მის შუა საუკუნეების ზრდას, საბჭოთა კავშირის ნაწილობრივი რეფორმები ეკონომიკური ძალის დეცენტრალიზაციისათვის საბოლოოდ შეარყია მისი ეკონომიკა.

საბჭოთა სარდლობის ეკონომიკის დასაწყისი

1917 წელს რუსი მეფე დაამხეს ჯგუფებმა რევოლუციონერები ბოლშევიკების ჩათვლით, რომლებიც იბრძოდნენ და მოიგეს სამოქალაქო ომი, რათა შექმნან სოციალისტური სახელმწიფო ყოფილი რუსეთის იმპერიის საზღვრებში. ხუთი წლის შემდეგ შეიქმნა საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი (სსრკ) შეიქმნა, აერთიანებს სახელმწიფოთა კონფედერაციას მმართველობის ქვეშ კომუნისტური პარტია. 1924 წლიდან, იოსებ სტალინის ხელისუფლებაში მოსვლისთანავე, სარდლობის ეკონომიკა, რომელსაც ახასიათებს ტოტალიტარული პოლიტიკურ, სოციალურ და ეკონომიკურ ცხოვრებაზე კონტროლი განსაზღვრავს საბჭოთა კავშირს დანარჩენთა უმეტესობისთვის 20^ე საუკუნე.

საბჭოთა სარდლობის ეკონომიკა კოორდინირებული ეკონომიკური საქმიანობა დირექტივების გაცემით, სოციალური და ეკონომიკური მიზნების დასახვით და რეგულაციების დაწესებით. საბჭოთა ლიდერებმა გადაწყვიტეს სახელმწიფოს ყოვლისმომცველი სოციალური და ეკონომიკური მიზნები. ამ მიზნების მისაღწევად, კომუნისტური პარტიის ჩინოვნიკებმა აიღეს კონტროლი ქვეყნის ყველა სოციალურ და ეკონომიკურ საქმიანობაზე.

კომუნისტურმა პარტიამ ლეგიტიმაცია მოახდინა თავისი კონტროლის მტკიცებით, რომ მას ჰქონდა ცოდნა, გაეყვანა საზოგადოება, რომელიც დაუპირისპირდებოდა და გადალახავდა დასავლეთის ნებისმიერ საბაზრო ეკონომიკას. თანამდებობის პირებმა მოახერხეს მნიშვნელოვანი რაოდენობის ინფორმაცია, რომელიც აუცილებელია როგორც წარმოების, ისე განაწილების დაგეგმვის ცენტრალიზაციისათვის. იერარქიული სტრუქტურები შეიქმნა ეკონომიკური საქმიანობის ყველა დონეზე, ზემდგომებს კი აბსოლუტური კონტროლი დავალებების დაგეგმვის ნორმებსა და პარამეტრებზე, ასევე შესრულების რეგულარული შეფასებების დადგენაზე და ჯილდოები. (მეტის წასაკითხად იხილეთ: რა განსხვავებაა საბაზრო ეკონომიკასა და მართვის ეკონომიკას შორის?)

სწრაფი ზრდის საწყისი პერიოდი

თავიდან საბჭოთა კავშირმა განიცადა სწრაფი ეკონომიკური ზრდა. მიუხედავად იმისა, რომ ღია ბაზრების არარსებობამ უზრუნველყო ფასების სიგნალები და სტიმულირება პირდაპირი ეკონომიკური საქმიანობისათვის ნარჩენებისა და ეკონომიკური არაეფექტურობის გამო, საბჭოთა ეკონომიკამ გამოაქვეყნა საშუალო წლიური ზრდის მაჩვენებელი ში მთლიანი ეროვნული პროდუქტი (GNP) 5.8% 1928 წლიდან 1940 წლამდე, 5.7% 1950 წლიდან 1960 წლამდე და 5.2% 1960 წლიდან 1970 წლამდე. (იყო ვარდნა 2.2% –მდე 1940 – დან 1950 წლამდე.)

შთამბეჭდავი წარმოდგენა მეტწილად განპირობებული იყო იმით, რომ, როგორც განუვითარებელი ეკონომიკა, საბჭოთა კავშირმა შეუძლია მიიღოს დასავლური ტექნოლოგია, ხოლო რესურსების იძულებითი მობილიზება მოახდინოს ამ ტექნოლოგიის განსახორციელებლად და გამოყენებისთვის. ინდუსტრიალიზაციასა და ურბანიზაციასთან ინტენსიურმა ყურადღებამ პირადი მოხმარების ხარჯზე საბჭოთა კავშირს მისცა სწრაფი მოდერნიზაციის პერიოდი. თუმცა, მას შემდეგ, რაც ქვეყანამ დაიწყო დაეწიოს დასავლეთს, მისი უნარი სესხოს სულ უფრო ახალი ტექნოლოგიები და პროდუქტიულობა ეფექტი, რომელიც მას მოჰყვა, მალე შემცირდა.

ზრდის შენელება და რეფორმების დასაწყისი

საბჭოთა ეკონომიკა სულ უფრო და უფრო რთული ხდებოდა იმ მომენტში, როდესაც დაიწყო განვითარების მოდელების ამოწურვა. 1970 -დან 1975 წლამდე საშუალო ნავთობპროდუქტების საშუალო წლიური ზრდა შენელდა 3.7% -მდე, ხოლო 1975-1980 წლებში 2.6% -მდე, საბჭოთა ლიდერებისთვის სარდლობის ეკონომიკის სტაგნაცია აშკარა გახდა.

საბჭოთა კავშირმა 1950-იანი წლებიდან იცოდა ისეთი გრძელვადიანი პრობლემების შესახებ, როგორიცაა მართვის ეკონომიკის არაეფექტურობა და მისი მიღების გზები განვითარებული ეკონომიკის ცოდნა და ტექნოლოგია შეიძლება იყოს ინოვაციური საშინაო სახლის ხელშეწყობის ხარჯზე ეკონომია. ნაწილობრივი რეფორმები, როგორიცაა ის სოვნარხოზ ნიკიტა ხრუშჩოვის მიერ 1950 -იანი წლების ბოლოს განხორციელებული მცდელობა დაეწყო ეკონომიკური კონტროლის დეცენტრალიზაცია, რაც საშუალებას მისცემდა "მეორე ეკონომიკას" გაუმკლავდეს ეკონომიკური საკითხების მზარდ სირთულეს.

ეს რეფორმები, თუმცა, სათავეში ჩაუდგა სარდლობის ეკონომიკის ინსტიტუტებს და ხრუშჩოვი იძულებული გახდა "ხელახალი რეფორმა" დაუბრუნდეს ცენტრალიზებულ კონტროლსა და კოორდინაციას 1960-იანი წლების დასაწყისში. მაგრამ როდესაც ეკონომიკური ზრდა მცირდება და არაეფექტურობა სულ უფრო აშკარა ხდება, ნაწილობრივი რეფორმები უფრო მეტის საშუალებას იძლევა დეცენტრალიზებული ბაზარი ურთიერთქმედება ხელახლა შემოიღეს 1970 -იანი წლების დასაწყისში. საბჭოთა ხელმძღვანელობის პრობლემა იყო უფრო ლიბერალური საბაზრო სისტემის შექმნა საზოგადოებაში, რომლის ძირითად საფუძვლებს ახასიათებდა ცენტრალიზებული კონტროლი.

პერესტროიკა და დაიშალოს

ამ ადრეულმა რეფორმებმა ვერ შეძლო მზარდი საბჭოთა ეკონომიკის გაცოცხლება, ხოლო 1980-იანი წლების დასაწყისში პროდუქტიულობის ზრდა ნულამდე დაეცა.ამ უხარისხო ეკონომიკურმა მიღწევებმა მიხაილ გორბაჩოვის ხელმძღვანელობით გამოიწვია უფრო რადიკალური რეფორმები. სოციალისტური იდეალების შენარჩუნებისა და პირველადი საზოგადოებრივი მიზნების ცენტრალური კონტროლის მცდელობისას, გორბაჩოვმა მიზნად დაისახა ეკონომიკური საქმიანობის დეცენტრალიზაცია და ეკონომიკის გახსნა საგარეო ვაჭრობისთვის.

ეს რესტრუქტურიზაცია, მოხსენიებული როგორც პერესტროიკა, წაახალისა ინდივიდუალური კერძო წახალისება, შექმნა უფრო დიდი გახსნილობა. პერესტროიკა პირდაპირ ეწინააღმდეგებოდა სარდლობის ეკონომიკის ადრე იერარქიულ ბუნებას.მაგრამ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობამ ხელი შეუწყო საბჭოთა კონტროლის კრიტიკას, არა მხოლოდ ეკონომიკას, არამედ სოციალურ ცხოვრებას. როდესაც საბჭოთა ხელმძღვანელობამ გააუქმა კონტროლი ეკონომიკური სისტემის გადასარჩენად, მათ ხელი შეუწყვეს ისეთი პირობების შექმნას, რაც ქვეყნის დაშლას გამოიწვევდა.

მიუხედავად იმისა, რომ პერესტროიკა თავდაპირველად აღმოჩნდა წარმატებული, რადგან საბჭოთა ფირმებმა ისარგებლეს ახალი თავისუფლებებითა და ახალი საინვესტიციო შესაძლებლობებით, ოპტიმიზმი მალე გაქრა. მძიმე ეკონომიკური შეკუმშვა ახასიათებს 1980 -იანი წლების ბოლოს და 1990 -იანი წლების დასაწყისს, რაც იქნებოდა საბჭოთა კავშირის ბოლო წლები.

საბჭოთა ლიდერებს აღარ ჰქონდათ ჩარევის ძალა მზარდი ეკონომიკური ქაოსის ფონზე. ახლად გაძლიერებულმა ადგილობრივმა ლიდერებმა მოითხოვეს უფრო დიდი ავტონომია ცენტრალური ხელისუფლებისგან, რამაც საფუძველი შეარყია მართავს ეკონომიკას, ხოლო უფრო ლოკალიზებულ კულტურულ იდენტობებსა და პრიორიტეტებს უპირატესობა ენიჭება ეროვნულზე შეშფოთება. თავისი ეკონომიკითა და პოლიტიკური ერთიანობით, საბჭოთა კავშირი დაიშალა 1991 წლის ბოლოს და დაიშალა თხუთმეტ ცალკეულ სახელმწიფოდ. (მეტის წასაკითხად იხილეთ: კაპიტალისტური და სოციალისტური ეკონომიკის დადებითი და უარყოფითი მხარეები).

დედააზრი

საბჭოთა სარდლობის ეკონომიკის ადრეული ძალა იყო მისი უნარი სწრაფად მოახდინოს რესურსების მობილიზება და მიმართოს მათ პროდუქტიულ საქმიანობაში, რომელიც ემსგავსება მოწინავე ეკონომიკას. მიუხედავად ამისა, არსებული ტექნოლოგიების მიღებით და არა საკუთარი ტექნოლოგიების შემუშავებით, საბჭოთა კავშირმა ვერ შეძლო ისეთი გარემოს შექმნა, რომელიც შემდგომ ტექნოლოგიურ ინოვაციებს იწვევს.

მას შემდეგ, რაც განიცდიდა შემდგომ პერიოდს ზრდის მაღალი ტემპებით, სარდლობის ეკონომიკამ დაიწყო სტაგნაცია 1970-იან წლებში.ამ დროს აშკარა გახდა საბჭოთა სისტემის ხარვეზები და არაეფექტურობა. ეკონომიკის გადარჩენის ნაცვლად, სხვადასხვა ნაწყვეტმა რეფორმამ მხოლოდ შეარყია ეკონომიკის ძირითადი ინსტიტუტები. გორბაჩოვის რადიკალური ეკონომიკური ლიბერალიზაცია იყო კუბოს ბოლო ფრჩხილი, როდესაც ლოკალიზებულმა ინტერესებმა მალევე გაანადგურა სისტემის სტრუქტურა, რომელიც დაფუძნებულია ცენტრალიზებულ კონტროლზე.